5 TÜRK LİRASI BANKNOTTA FINDIK

TCMB’nin 5. Emisyon, 1. tertip olarak 10 Kasım 1952 tarihinde tedavüle çıkardığı 5 Türk lirası banknotunun ön yüzünde Atatürk portresi, arka yüzünde ise “Fındık toplayan köylü kızları” resmi kullanılmıştır. Tedavüle çıkan banknotun ilk basımı İngiltere’de yaptırılmış ve 200 Milyon adetle dolaşıma girmiştir. Daha sonraki tertiplerde (II. 75 Milyon + III. 206.040.000 + IV. 312.100. 000) ise, basımı devam etmiş ve toplamda 793.140.000 adet basımı yapılmıştır. II. ve daha sonraki tertiplerde basılan banknotlar, TCMB Banknot matbaasında üretilmiştir.

Tedavüle 10 Kasım 1952’de giren “Fındık toplayan köylü kızları” resimli 5 Türk lirası, 08.01.1968 tarihinde tedavülden çekilmiş olmasına rağmen, 2 yıl daha zorunlu tedavül süresinde kullanılmış, 08.01.1978 tarihinden sonra da zorunlu değişim hakkını tamamen kaybetmiştir.

5 Türk lirasının tedavüle çıktığı 10 Kasım 1952 tarihinde bir (1) ABD doları döviz satış kuru karşılığı ise, 2,83 Türk lirası (1 Fransız frank=0,81 TL, 1 İngiliz sterlini=7,91) etmektedir. (TCMB kayıtları) Fiskobirlik kayıtlarından alınan bilgilere göre, 5 Türk lirası karşılığında üreticiden 5 kg. kabuklu fındık alımı yapıldığı görülmektedir. 1952 yılında Türkiye rekoltesi 66.000 ton civarında olup, bunun 18.000 tonunu Fiskobirlik almıştır. Yine aynı yılda Türkiye ihracatımız 362 Milyon dolar civarındayken, bunun (56.300.741 TL) 19,8 Milyon dolarlık kısım fındık gelirinden olmuştur.

Söz konusu banknotta kullanılan resmin orijinalinde fındık toplayan 4 bayanı görmekteyiz. Düşüncemize göre, tasarımcısının takdiri ve çalışması sonucunda (görsellik çalışması esnasında resim boyutunun küçülmemesi, 4. bayanın diğerlerinden ayrı durmasının resmin küçülmesine olanak vermesi vs.) fotoğrafın sağındaki kızın çıkarıldığını anlamaktayız. Dört tertip tasarımda mavi renk kullanılsa da, ikinci tertip basımda mavi ve yeşil renk birlikte kullanılmıştır. Tasarımcının mavi ve yeşil renkleri kullanması, Karadeniz’in temiz ve berrak mavisinden ve fındık ağaçlarının ve tabiatın yeşilliğinden etkilendiği düşünülmektedir. O dönemde en fazla fındık yetiştiriciliği Giresun’da yapıldığından, fotoğrafın Giresun’da çekildiği tahmin edilmektedir.

5 Türk lirasının tedavüle çıktığı dönemden sonra, kullanılan resimdeki 3 bayandan birisinin Avukat vekilleri aracılığıyla TCMB’nı dava ettiği bilgisine de ulaşılmıştır. 1957 yılında Ankara 15. Asliye Hukuk Mahkemesi’ne açılan davanın özet konusu ise şu şekildedir. “Müvekkilimin de bulunduğu resmin 5 liralık banknotlarda kullanılması neticesinde, resminin elden ele dolaştığını, mahremiyetinin kalmadığını, bu suretle şahsi hakkına tecavüz edilmesinden mütevellit, söz konusu resmin kullanılmasına mani olunmasını talep etmekteyiz” Şeklindedir. Mahkeme heyeti, yargılama sürecinde davanın hukuki değil, ticari bir konu olduğuna karar vererek söz konusu davanın Ticaret Mahkemesince görülmesine karar vermiş, bunun üzerine, Avukatlar aynı gerekçeyle bu defa davayı Ticaret Mahkemesi’nde açmaya ve davayı sürdürmeye devam etmişlerdir. Ticaret Mahkemesinin yargı sonucunu bilmediğimizden, davanın seyri hakkında ayrıntıya giremiyoruz. Ancak, yaptığımız araştırma neticesinde, (https://www.sabah.com.tr/yasam/2010/06/21/5_liranin_fatmasi_72_yasinda_hayatini_kaybetti) fotoğraftaki kişilerden birisi olan ve uzun yıllar Dolmabahçe çay bahçesini de işleten Fatma Ateş’in 2010 yılında vefat ettiği, yakınlarına vefatından önce "Fındık toplarken çekilen ve beş liranın arkasına konulan fotoğraf beni çok gururlandırmıştı. Hiçbir şey talep etmememe rağmen o zaman bana telif ödemişlerdi" dediğini öğrendik.

Nasıl gururlanılmaz ki, Türkiye’de henüz paranın bile basılma imkânının olmadığı bir ortamda, 700 Milyonu aşan bir adette resminizin olması ve tabiri caizse Atatürk’le sırt sırta olması da ayrı bir onur olsa gerek. Aslında bu fotoğrafa baktıkça, birçok hatırayı da yorumlamak mümkün elbette. TCMB’nın, bu gurur verici uygulamasını da biz kendi penceremizden değerlendirerek sıralıyoruz.

• Sadece çiftçi bayanların olması, dönemi itibariyle kadına verilen önem ve değeri,
• Fındığın ve çiftçinin kıymet ve değerinin bilinmesinde kalıcı rol olması,
• O dönemlerde döviz kazandırıcı tarım ürünlerinin başında gelmesi,
• Giresun’da ticari faaliyetin yüksek seyretmesinden dolayı, İş Limited Şirketi, Fiskobirlik, Ticaret oda ve borsa, Ziraat Bankası Bölge Müdürlüğü, liman, seka, bakır fabrikası vb. kuruluşların merkezi olması,

Gibi nedenlerle TCMB’nın tasvip ve tensipleriyle Hem Giresun ve Karadeniz’i, hemde çiftçi kadınlarımızı ve fındığı düşünerek “Fındık toplayan köylü kızlar” fotoğrafının kullanıldığı yorumunu yapıyoruz.

DENETİM MERCİ YÜRÜTME KURULU